Masz ostatnio wrażenie, że coraz częściej zostajesz po godzinach, zadań nie ubywa, a przełożony każdorazowo krytykuje wyniki twojej pracy? Czy idąc do szefa na rozmowę, ściska cię w dołku ze strachu? Czy na myśl o pracy czujesz przerażenie i lęk, chociaż jeszcze niedawno było to twoje wymarzone zajęcie? Jesteś bardziej nerwowy i zestresowany, masz problemy z zasypianiem, coraz trudniej skoncentrować ci się na nawet prostych zadaniach? STOP! Zatrzymaj się. Może jesteś właśnie klasyczną ofiarą mobbingu w pracy.
Co to jest mobbing?
Pojęcie mobbingu ma swoje źródło w języku angielskim, gdzie to mob oznacza “molestować, szykanować, napadać, atakować”. Sam termin mobbing został wymyślony przez austriackiego badacza zachowań i laureata Nagrody Nobla – Konrada Lorenza, który opisywał atak grupy zwierząt na intruza. W odniesieniu do ludzkich zachowań społecznych określenie to zostało po raz pierwszy użyte w latach 60. XX wieku przez szwedzkiego chirurga Petera Paula Heinemanna.
Mobbing jest również definiowany przez Kodeks pracy (art. 94(3)§2) jako “działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników”.
Z przytoczonego aktu prawnego wynika więc, że aby zaistniał mobbing w pracy, muszą jednocześnie wystąpić następujące czynniki (dotyczy jednego pracownika lub całej grupy) ze strony przełożonego lub innych pracowników:
- nieodpowiednie czynności bądź zachowania, które trwają długo i są uporczywe
- celem tych działań jest poniżenie lub odizolowanie pracownika (lub grupy pracowników) od reszty zespołu
- w efekcie znacząco spada ocena przydatności zawodowej mobbingowanego pracownika, może on się czuć też odizolowany od reszty pracowników.
Nie będą więc mobbingiem takie zachowania jak jednorazowa przykra rozmowa z szefem, nawet jeśli puszczą mu nerwy i krzywdząco oceni wyniki naszej pracy, nakaz zostania po godzinach czy zlecenie zadania niemieszczącego się w naszych obowiązkach służbowych, a wynikającego ze szczególnych okoliczności, jakie zaistniały w danym momencie w firmie. Za mobbing nie zostaną uznane także incydentalne głupie żarty kolegów, chociaż mogą wydać nam się niestosowne lub wyjątkowo przykre.
Inaczej jednak wyglądałaby sytuacja, gdyby tylko część pracowników dostawała nadgodziny i dodatkowe obowiązki, a ich wynik nigdy nie byłby satysfakcjonujący dla przełożonego. Również złośliwości wśród współpracowników, jeśli trwają dostatecznie długo, są skierowane wobec jednej osoby bądź grupy osób, a ich efektem jest dyskomfort otoczenia, można już zakwalifikować jako mobbing w miejscu pracy. Mobbing ma bowiem charakter trwały i uporczywy.
Z mobbingiem nie należy także mylić dyskryminacji w pracy, czyli nierównego traktowania ze względu na wiek, płeć, narodowość, orientację seksualną czy rasę. Dyskryminacja również jest niezgodna z kodeksem pracy, ale jest to odrębne zjawisko, które ma własne uregulowanie prawne.
Ofiary mobbingu
W Polsce mobbing w miejscu pracy staje się coraz częstszym zjawiskiem, chociaż oficjalnych zawiadomień wciąż nie ma zbyt wiele. W 2015 roku Państwowa Inspekcja Pracy wśród wszystkich skarg zanotowała jedynie 3% spraw o mobbing. W tym czasie do sądów wpłynęło ich ok. 1200. W pierwszej połowie 2016 roku spraw o mobbing było już ponad 1000! Pokrzywdzonych może być więcej, jednak wciąż wiele ofiar nie ma odwagi, by walczyć o sprawiedliwość, gdyż bardzo często trudno im dowieść swojej racji przed sądem. Jest to jednak możliwe, o czym świadczy niedawno wygrana sprawa w sądzie byłego pracownika Poczty Polskiej, który za pięcioletni mobbing w pracy otrzymał zadośćuczynienie w wysokości 20 tys. zł (za: Business Insider Polska). Taki wyrok daje nadzieję innym ofiarom podobnych prześladowań i zachęca, by walczyć o swoje prawa.
Osoba stosująca mobbing nazywana jest mobberem, natomiast osoba dręczona – ofiarą mobbingu lub osobą mobbowaną. Mobbing w pracy można podzielić na pionowy (mobberem jest przełożony, a ofiarą podwładny) i poziomy (mobberami są współpracownicy). Może również zaistnieć sytuacja, w której mobberem jest podwładny, a osobą mobbowaną przełożony.
Przyczyny mobbingu w pracy
Mobbingowi w miejscu pracy sprzyjają:
- hierarchiczna struktura, w której mobber ma formalną władzę nad swoimi ofiarami
- rynek pracodawcy – podwładny, ze strachu przed utratą pracy i obawą przed niemożnością znalezienia nowej, musi znosić nawet trudno akceptowalne zachowania przełożonego, a ten, zdając sobie z tego sprawę, czuje się bezkarny
- niejasny zakres obowiązków – trudno wtedy określić granicę, w której pracownik jest bezprawnie wykorzystywany
- brak właściwego zarządzania
- brak kontroli spowodowany złą komunikacją między przełożonym a grupą – mobber ma wtedy poczucie bezkarności.
Cztery etapy mobbingu w pracy
Dla działań o charakterze mobbingu można wyodrębnić cztery charakterystyczne etapy. Na początku często pojawia się konflikt, który nie został rozwiązany lub rozwiązanie nie było skuteczne. Niekiedy późniejsza ofiara mobbingu doświadcza nieprzyjemnych zachowań, które jednak na ogół są incydentalne. Drugi etap to nasilanie się nieprzyjemnych zachowań. Jednocześnie ofiara stopniowo zaczyna być izolowana, by zbudować w niej poczucie osamotnienia, braku wsparcia ze strony innych osób. Zaczynają się pierwsze problemy ze zdrowiem, które stanowią reakcję na strach przed pójściem do pracy – bóle głowy, brzucha, bezsenność, trudności z koncentracją itp.
W kolejnym stadium mobbingu szykany i izolacja stają się codziennością. Ofiara została już praktycznie odizolowana od otoczenia. Nieustanny i długotrwały stres uniemożliwia koncentrację, wyniki pracy stają się gorsze. U ofiary może dojść do uszczerbku na zdrowiu. W końcowej fazie ofiara traci zdolność wykonywania swoich obowiązków. Boi się chodzić do pracy, a jednocześnie lęka się utraty zatrudnienia. Popełnia coraz więcej błędów. Problemy zdrowotne nasilają się. Może pojawić się depresja. Czasem ofiara mobbingu rezygnuje z pracy sama, czasem zostaje zwolniona.
Podobnie wygląda sytuacja w przypadku mobbingu wśród współpracowników. Prześladowca zawsze dąży do tego, by ofiara została odizolowana od grupy, dzięki czemu łatwiej mu osiągnąć pożądany efekt.
Przykłady mobbingu w pracy
Jakie zachowania można uznać za mobbing w pracy?
- Odmawianie pracownikowi prawa do wypowiedzenia własnej opinii, ciągła krytyka, pod jego adresem kierowane są też groźby
- Izolowanie pracownika w grupie poprzez zakazanie zespołowi rozmów z nim lub wręcz fizyczne oddzielenie od reszty pracowników (przy czym tylko on znajduje się w innym pomieszczeniu i ma utrudnione poruszanie się po innych rejonach firmy)
- Plotki, pomówienia, próby ośmieszenia czy poniżenia – wszystkie działania mające na celu degradację reputacji danej osoby
- Nierównomierność zlecanych zadań i ich nierzetelna ocena; odsuwanie pracownika od odpowiedzialnych zadań lub zlecanie zadań niezgodnych z kompetencjami i ustalonym zakresem obowiązków
- Wszystkie zachowania, które są bezpośrednimi atakami na zdrowie fizyczne i psychiczne – nękanie, zastraszanie, przemoc psychiczna i fizyczna, molestowanie seksualne
Skutki mobbingu w pracy
Omawianego zjawiska nie należy lekceważyć, bo skutki mobbingu dla pracownika mogą być nieprzyjemne i długotrwałe. Zagrożone może być jego zdrowie, a nawet życie. Ofiara mobbingu, tracąc pracę, w której była prześladowana, często traci zarazem swoje źródło utrzymania. Ze względu jednak na zły stan psychiczny i/lub fizyczny, nie jest w stanie podjąć nowej, nawet jeśli ją znajdzie. Skutkiem mobbingu może być długotrwała depresja, która może skończyć się nawet samobójstwem. Ofiary mobbingu niewątpliwie wymagają wsparcia i pomocy, która powinna być długofalowa i wieloetapowa.
Innym skutkiem mobbingu – tym razem dla firmy – może być obniżenie jej reputacji na rynku pracy. Informacje o takich praktykach prędzej czy później wychodzą na światło dzienne, pracodawca lub właściciel firmy powinien więc liczyć się z tym i mieć świadomość, że wpłynie to na negatywne postrzeganie jej przez innych pracowników. W konsekwencji zaczną szukać oni innych miejsc pracy, a nowe osoby będą ostrzegane przed podjęciem tam zatrudnienia.
Jak bronić się przed mobbingiem w pracy?
Przeciwdziałanie mobbingowi jest przede wszystkim obowiązkiem pracodawcy, co jest zapisane w przywoływanym już artykule Kodeksu pracy: “Pracodawca jest zobowiązany przeciwdziałać mobbingowi” (art. 94 §1). Jeśli prześladowcą jest przełożony lub współpracownik, można zgłosić to do zarządzającego firmą (pracodawcy). Pracownik (nawet anonimowo) może również zgłosić sprawę mobbingu do Państwowej Inspekcji Pracy, która dokona kontroli miejsca pracy, a sprawozdanie z kontroli może stanowić ważny dowód w sądzie, jeśli pracownik zdecyduje się założyć sprawę w sądzie, jednak to powinno być ostatecznym krokiem.
Pracownik, który ucierpiał wskutek mobbingu, ma również prawo rozwiązać umowę o pracę w trybie natychmiastowym, bez wypowiedzenia, oraz żądać od pracodawcy odszkodowania, którego górna wysokość nie jest ograniczona. Ciężar przedstawienia dowodów w sprawie mobbingu spoczywa na pracowniku.
Jak udowodnić mobbing w pracy?
Aby doraźnie przeciwdziałać mobbingowi w pracy, należy jasno i stanowczo reagować, gdy tylko zauważymy pierwsze znamiona tego zjawiska. Przede wszystkim należy zgłaszać takie sytuacje pracodawcy, gdyż to on ma prawnie określony obowiązek przeciwdziałania mobbingowi w miejscu pracy. Jeśli jednak dojdzie do sprawy w sądzie, ciężar udowodnienia winy spoczywa na pracowniku. Może być to rzeczą trudną, ale możliwą do przeprowadzenia. Jak zatem udowodnić mobbing w pracy? Pomocne mogą być:
- Formalne skargi, kierowane w trakcie trwania prześladowań do przełożonych, a także związków zawodowych, Państwowej Inspekcji Pracy czy innych organizacji broniących praw pracowniczych
- Notatki na temat wszystkich niewłaściwych zdarzeń, dokumenty, jak smsy czy maile zawierające treści mogące stanowić dowód nękania, nagrania wykonane dyktafonem lub kamerą
- Orzeczenie lekarskie, wskazujące na bezpośredni związek rozstroju zdrowia z mobbingiem
- Zeznania świadków – współpracowników, ale także osób z naszego otoczenia, członków rodziny, przyjaciół itp.
Gdzie zgłosić mobbing?
W Polsce istnieją organizacje, które pomagają ofiarom mobbingu poradzić sobie z tym problemem. Są to na przykład:
- grupa robocza do spraw mobbingu i nękania psychicznego przy Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
- poradnie antymobbingowe przy Okręgowych Izbach Lekarskich
- Międzynarodowa Organizacja Pracy
- Ogólnopolskie Stowarzyszenie Antymobbingowe OSA (http://osa_stow.republika.pl/warto.html)
- Krajowe Stowarzyszenie Antymobbingowe we Wrocławiu (http://www.mobbing.most.org.pl/).
